اما و اگرهای کتابخانه‌های ایران در توسعه فرهنگی

کتابخانه‌ها دروازه‌های ورود انسان به دنیای دانش هستند، در این میان، از نظر کارشناسان کتابخانه‌های عمومی نقشی غیر قابل انکار در توسعه فرهنگی و ارتقای سطح دانش افراد دارند؛ به‌طوری که از آنها با عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارها در این مسیر یاد می‌شود.

امروزه کتابخانه‌های عمومی از کارکرد گذشته خود که صرفاً قرض دادن منابع به مراجعه‌کنندگان بود، فاصله گرفته‌اند و تلاش دارند تا با ایجاد بسترهای جدید بر تأثیرگذاری خود به عنوان یکی از مؤلفه‌ها و ابزارهای اصلی در توسعه فرهنگی بیفزایند. دسترسی آزاد به منابع، ایجاد بسترهای جدید برای ارائه منابع کتابخانه‌ای مانند استفاده از ظرفیت‌های نشر دیجیتال، برقراری ارتباط با مراجعه‌کنندگان و ارائه خدمات بهتر با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های جدید از جمله راهکارهایی است که طی دهه‌های گذشته موجب شده تا کتابخانه‌ها از شیوه سنتی خود فاصله گرفته و دنیایی جدید پیش روی مخاطبان خود بگشایند. 

طی چند دهه گذشته کتابخانه‌های عمومی در کشورهای اروپایی توانسته‌اند با محور قرار دادن آموزش و نیازسنجی در مناطق مختلف، نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه فرهنگی و اجتماعی در مناطق مختلف داشته باشند. افزایش سرانه مطالعه از یک سو و  ارتقای سطح فرهنگی جامعه هدف از سوی دیگر، سبب شده تا کتابخانه‌ها به عنوان نهادی پویا در کشورهای اروپایی در نظر گرفته شود؛ مراکزی که با در نظر گرفتن مخاطبان مختلف از مهاجران گرفته تا مخاطبان در سنین مختلف، از ناهنجاری‌های اجتماعی کاسته و سطح آگاهی جامعه را افزایش دهند. با توجه به این تجربه و کارکرد، همایش مجازی بین‌المللی پروژه ژان مونه با عنوان «نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی کشور ایران با تاکید بر تجربیات کشورهای اروپایی»، 29 اردیبهشت 1400 در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌شود. 

 گلنسا گلینی مقدم، فارغ‌التحصیل دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی از دانشگاه میسور و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، دبیری علمی این همایش را برعهده دارد. او از ظرفیت‌ها و موانع کتابخانه‌های عمومی ایران در مسیر توسعه در گزارشی از تسنیم این چنین  گفت:

همایش امسال با موضوع و محوریت «نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی کشور ایران با تأکید بر تجربیات کشورهای اروپایی» انتخاب شده است. با توجه به اینکه بخشی از موضوع همایش به نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه فرهنگی در اروپا اختصاص دارد، کمی درباره این موضوع توضیح دهید. به نظر شما سهم این نوع کتابخانه‌ها در توسعه کشورهای اتحادیه اروپا چه میزان بوده و این مراکز چه کارکردی در این زمینه داشته‌اند؟

این همایش در راستای تعهدات یک پروژه‌ی بین‌المللی است، به همین دلیل عنوانش می‌بایست در راستای آن پروژه‌ باشد. ما در سال 2019 برنده گرنت یک پروژه‌ بین‌المللی در کمیسیون اروپایی در بخش ژان مونه شدیم و این پروژه با همکاری اتحادیه اروپا، همچنان در حال انجام است. عنوان این پروژه بین المللی، "کاربست تجربیات اتحادیه اروپا در کتابخانه‌های عمومی ایران" است و یکی از تعهدات ما در این پروژه برگزاری همایشی بین المللی بود تا نتایج این پروژه در سطح وسیعی به اشتراک گذاشته شود و همینطور تجربه‌ کشورهای دیگر تا حد ممکن به ایران منتقل شود. علاوه بر این که تجربه‌ کتابداران ایرانی هم با همکاران خارجی‌شان به اشتراک گذاشته شود.

اما در پاسخ به این پرسش باید بگویم که کتابخانه‌های عمومی نقش بسیار زیادی در توسعه‌ فرهنگی اروپا داشته و دارند. اروپایی‌ها  تا کنون از پتانسیل کتابخانه‌های عمومی در جهت بهبود کیفیت زندگی مردم استفاده های زیادی کرده‌اند.  آنان کتابخانه‌ عمومی را به عنوان یک نهاد اجتماعی در بهتر شدن زندگی مردم از لحاظ فرهنگی بسیار مؤثر می‌دانند و برنامه‌های زیادی در این راستا دارند.

کتابخانه‌های ایران ظرفیت بسیار بالایی دارند. فقط در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور که یک نهاد دولتی است و کل کتابخانه‌های عمومی کشور زیر نظر آن اداره می‌شوند، بیش از دو هزار و 200  کتابخانه‌ عمومی در سطح کشور ایران داریم که هر کدام از این‌ها می‌توانند به طور بالقوه در تقویت فرهنگی جامعه نه تنها در مسائل فرهنگی بلکه در مسائل اقتصادی، اجتماعی و غیره بسیار تأثیرگذار باشند. به عبارت دیگر، همان پتانسیلی که در کتابخانه‌های اروپا وجود دارد در کتابخانه‌های ایران نیز وجود دارد.

کتابخانه‌های عمومی می‌توانند به کیفیت زندگی مردم بسیار کمک کنند هرچند با مشکلات بسیار زیادی در ایران رو به رو هستیم. ما پژوهشی در این پروژه  در دست انجام داریم که وضعیت به کار گیری تجربه‌های اروپایی در ایران را امکان‌سنجی می‌کند. سؤال ما این است که فعالیت‌هایی که در کتابخانه‌های عمومی اروپا انجام می‌شود، چقدر در ایران قابلیت بومی سازی دارد؟ ما از کتابداران کل کشور در حال نظرسنجی هستیم و به زودی این نتایج را منتشر می‌کنیم.

محدودیت‌هایی که تا اینجا توسط کتابداران ایرانی مطرح شده بیشترین آن عدم در اختیار داشتن  بودجه‌ کافی و یا عدم دسترسی به منابع مالی کافی برای انجام فعالیت‌های مورد نظر کتابخانه ها است و همین‌طور قوانین دست و پاگیر اداری که بسیار کارها را کُند می‌کند؛ وگرنه کتابداران ایرانی بسیار خلاق بودند و فعالیت‌های بسیار خوبی در شهرهای مختلف انجام دادند و اگر استقلال بیشتری داشته باشند، می‌توانند به توسعه‌ کشور کمک کنند.

در ایران کتابخانه‌ها فعالیت­‌های زیادی انجام داده‌اند. برنامه‌هایی که اروپایی‌ها ارائه می‌کنند براساس ارزش‌های خودشان است؛ یعنی در واقع براساس ارزش‌های دموکراتیک اتحادیه اروپا است؛ به این معنی که اصول برابری و اصل دسترسی آزاد به اطلاعات را در نظر می‌گیرند. هدفشان بهبود کیفیت زندگی مردم است. در این جهت برای کتابخانه‌های خود برنامه دارند. در ایران اهداف دقیقاً منطبق با اروپا نیست، در ایران هم برنامه‌های کلان در اسناد کلان کشور وجود دارد و نقش کتابخانه‌ها در توسعه در نظر گرفته‌ شده است. اما به صورت عملی کمتر به این مسئله در ایران پرداخته شده است. یعنی اسناد و خط‌مشی ما خوب است؛ ولی از نظر اجرایی و عملکرد که مشاهده می‌کنیم، کتابخانه‌ها آن‌طور که باید و شاید در توسعه‌ کشور نتوانسته‌اند نقش زیادی را ایفا کنند با اینکه قابلیت این کار را دارند.

چیزی که ما متوجه شدیم، تنوع زیادی در کتابخانه‌های عمومی اروپا دیده می‌شود و کشورهای اروپایی که عضو اتحادیه اروپا هستند، برنامه‌های اتحادیه را دنبال کرده‌اند. سیاست‌گذاری کلان معمولاً در اتحادیه اروپا انجام می‌شود. مثلاً برنامه یادگیری مادام‌العمر مورد استقبال اکثر کتابخانه‌ها قرار گرفت و علاوه بر آن کشورهای مختلف هم در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و آموزشی برنامه‌های زیادی را در کتابخانه عمومی اجرا می‌کنند.

از نظر اداری و تشکیلاتی نیز در اروپا، تنوع زیادی مشاهده کردیم. بعضی از کشورها متمرکز بودند. اما به طور کلی چیزی که من می‌توانم بگویم تفاوت بین ایران و اروپا، عدم تمرکز بوده است. کشورهای اروپایی تمایل به تمرکز زدایی و واگذاری مسئولیت کتابخانه‌های عمومی به نهادهای محلی دارند و معتقد هستند که هرچقدر استقلال کتابخانه عمومی بیشتر باشد، تاثیرگذاری آن بیشتر است.

کتابخانه‌های عمومی در ایران بیشتر از همه نیاز به استقلال دارند، از نظر مدیریتی و برنامه‌هایی که به صورت خاص با توجه به نیاز هر منطقه می‌توانند انجام دهند. اگر به کتابخانه‌های عمومی استقلال کافی بدهیم- با توجه به شرایطی که در آن قرار دارند- مثلاً منطقه جغرافیایی، منطقه بومی و ترکیب جمعیتی‌شان اقداماتی را انجام بدهند و دستشان را باز بگذاریم شرایط تغییر خواهد کرد.

از طرفی تأمین بودجه کافی از طرف نهاد کتابخانه‌های کشور نیز ضرورت دارد. با این روش کارهای بسیار خوبی می‌شود انجام داد و کتابخانه‌ها می‌توانند نقش‌آفرین باشند. کما اینکه ما نمونه‌های بسیار موفقی را در حال مشاهده هستیم. فعالیت‌های کتابخانه عمومی در ایران بسیار زیاد است و مشکلی که وجود دارد این است که اصلاً این فعالیت‌ها دیده و در سطح بین‌المللی منعکس نمی‌شود. واقعاً کسی فکر نمی‌کند که ایران این همه کتابخانه عمومی و کتابدار فعال داشته باشد و این همه فعالیت در کتابخانه‌های عمومی انجام بگیرد. هیچ کدام از این فعالیت‌ها دیده نمی‌شوند و وقتی دیده نشوند، شناخته نمی‌شوند. ایران بسیار پتانسیل خوبی دارد و می‌‌تواند خیلی بهینه‌تر از این پتانسیل‌ها استفاده کند.

 سخنرانان این همایش چه کسانی هستند از کدام کشورها در این همایش حضور دارند؟

ما برای کنفرانس 16 مقاله را پذیرفته‌ایم. از افراد بسیار کلیدی، مهم و تأثیرگذار در حوزه کتابخانه عمومی در ایران دعوت کرده‌ایم. از دبیر کل نهاد آقای مختارپور دعوت کردیم و همینطور از بقیه استان‌ها سعی کرده‌ایم افرادی که دست اندرکار هستند  و در حوزه کتابخانه‌های عمومی فعالیت کرده‌اند، دعوت کنیم. شش مهمان خارجی داریم؛ البته هشت مهمان خارجی و حتی بیشتر داشتیم اما بعضی از مهمان‌های ما دچار مشکل و بیماری شدند و نتوانستند مقالات خود را به موقع به ما برسانند. با این حال شش نفر از مهمانان مقالاتشان را برای ما ارسال کردند و در روز همایش سخنرانی خواهند کرد.

از کشورهای نروژ، امریکا، فرانسه و هندوستان مهمان داریم که در روز همایش مقالاتشان را ارائه می‌دهند و تجربه‌ کشورهای خود را در این همایش به اشتراک می‌گذارند.

   توصیه من این است که فعالیت‌هایی که در کتابخانه‌های عمومی ایران انجام می‌گیرد بیشتر منعکس شود و در سطح بین‌المللی انعکاس قوی‌تر و بهتری داشته باشد. نکته‌ای که من در این همایش متوجه شدم، این بود که با توجه به وقت کوتاه ما و توجه به این که ما تعطیلات عید را داشتیم و همچنین در ماه مبارک رمضان شرایط به گونه‌ای بود که فرصت کافی برای دریافت مقاله نداشتیم اما با این حال آنقدر پتانسیل پژوهش در ایران بالا است، که من از دریافت این همه مقاله واقعا متعجب شدم و این نشان می‌دهد که در حوزه کتابخانه عمومی چقدر فعالیت صورت می‌گیرد و چقدر ما نیروی جوان داریم و چقدر ظرفت پژوهشی کشور ما بالا است. اما متاسفانه از این ظرفیت استفاده نمی‌شود.

نکته دیگر اینکه این ظرفیت‌ها اصلاً دیده و در سطح بین‌المللی منعکس نمی‌شوند. توصیه من این است که هم کتابدارها فعالیت بیشتری داشته باشند و هم کتابخانه‌ها و هم ارتباطات بین‌المللی بیشتری داشته باشیم. 

در اتحادیه اروپا کتابخانه‌هایی که ما با آن‌ها در ارتباط بودیم بسیار علاقه‌مند بودند که تجربه های خود را با ما به اشتراک بگذارند و این مسئله می‌تواند کیفیت کار ما را در کتابخانه‌های عمومی ایران بالا ببرد.

کاری که ما در چارچوب این پروژه نتوانسیتم انجام بدهیم مسئله مسافرت به کتابخانه‌های عمومی آلمان بود که ما با توجه به حمایت مالی اتحادیه اروپا قرار بود 10 نفر ایرانی از دانشجویان، اساتید و افرادی که در نهاد کتابخانه‌ها کار می‌کردند را به آلمان ببریم و از سه کتابخانه در سه شهر مختلف در آلمان بازدید کنیم و در نهایت تجربیات را در اختیار ایرانی‌ها قرار بدهیم. همچنین قرار بود از اروپا شش مهمان خارجی داشته باشیم که به ایران سفر کنند و از کتابخانه‌های عمومی ایران بازدید کنند. سه کتابخانه عمومی در سه شهر مختلف برای بازدید اروپاییان در نظر گرفته بودیم. این موارد در پروپوزال ما بود و اتحادیه اروپا هم تأیید کرده و هزینه‌ایش را هم پرداخت می‌کرد، اما متأسفانه به خاطر شرایط کرونایی ما نتوانستیم این سفرها را انجام دهیم. ابتدا سفرها را به تعویق انداختیم  و بعد با همکاران در آلمان مذاکره کردیم. حدوداً بهمن ماه بود و امکان سفر را بررسی کردیم و دیدیم که اصلا امکان پذیر نیست. آن‌ها گفتند کتابخانه‌های ما تعطیل است و امکان سفرهای این چنینی وجود ندارد و متاسفانه مجبور به لغو این سفرها شدیم. در صورتی که اگر کرونا نبود و اگر شرایط عادی بود ما می‌توانستیم این سفرها را انجام بدیم و آن‌ها می‌توانستند به ایران سفر کنند در آن صورت تاثیر گذاری پروژه ما به مراتب بیشتر از شرایط کرونایی بود. این هم موردی که جز برنامه بود اما متاسفانه نتوانسیتم بخاطر کرونا این قسمت از برنامه را درست پیش ببریم. ولی بقیه کارهای پروژه را کامل انجام دادیم.

تاریخ برگزاری این همایش 29 اردیبهشت 1400 برابر با  19 می 2021  به صورت آنلاین  از ساعت 8:30 الی 17 عصر در تالار گفت‌وگوی مجازی دانشگاه علامه طباطبایی در بستر اسکای روم برگزار خواهد شد.

علاقه‌مندان می‌توانند جهت ثبت‌نام در همایش مشخصات خود را به ایمیل همایش به نشانی intconf.euppl@gmail.com ارسال و از طریق این نشانی در همایش شرکت کنند. علاقه‌مندان می‌توانند با نام و نام خانوادگی به صورت مهمان وارد شوند. شرکت در کنفرانس رایگان بوده و دسترسی به سایت همایش از طریق مرورگر موزیلا امکان‌پذیر است.